جنسیت جنین چگونه شکل می‌گیرد؟

جنسیت جنین چگونه شکل می‌گیرد؟
«دختر و پسر ندارد. مهم این است که فرزند سالم باشد.» این جمله کلیشه‌ای را بارها و بارها شنیده‌ایم.
اما واقعیت آن است که اعماق دل افراد معمولا چیز دیگری می‌گوید. به واقع انسان موجودی انتخابگر است و آرزوی دیرینه‌اش این بوده که جنسیت فرزندش را خودش تعیین کند و به اصطلاح جنسش جور باشد. این روزها بحث تعیین جنسیت جنین به موضوع داغی تبدیل شده که خیلی از همسران حتی در جوامع پیشرفته و تحصیلکرده‌ها به دنبال آنند. اما آیا واقعا می‌توانیم جنس فرزندمان را خود انتخاب کنیم؟
تلاش برای انتخاب جنسیت فرزند از گذشته‌های دور وجود داشته است. بسیاری از توصیه‌های افسانه‌ای که برای پسردار شدن پادشاهان ساخته شده بود، هنوز هم در میان مردم رواج دارد. در تفکرات سنتی و قدیمی بیشتر انگشت اتهام جنسیت کودک، متوجه زن بود. دلیل آن هم این بود که هنوز مردم نمی‌دانستند دختر یا پسر بودن فرزند را سلول‌های جنسی مرد تعیین می‌کنند، اما امروزه با رشد علم، رویه عوض شده است. به جرات می‌توان گفت بزرگ‌ترین تغییر ذهنیت بشر در خصوص جنسیت فرزند این است که امروزه در بسیاری از نقاط دنیا تمایل برای داشتن فرزند دختر بر پسر پیشی می‌گیرد. انگار با پیشرفت علم و فناوری، آرزوهای ما آدم‌ها هم رشد می‌کند و بزرگ‌تر می‌شود. راستی اگر انتخاب جنسیت فرزند آسان بود چند درصد افراد دختر یا پسر بودن کودکشان را انتخاب می‌کردند؟
سال‌هاست که دانشمندان اعلام کرده‌اند هریک از والدین نیمی از آرایش ژنتیکی کودکشان را تامین می‌کنند. در خصوص تعیین جنسیت نیز این مساله صادق است، به نحوی که از دو کروموزم جنسی که هر فرد در سلول‌هایش دارد، یکی از پدر و یکی نیز از سوی سلول جنسی مادر تامین شده است. در واقع مادر از نظر جنسی دارای فرمولXX است و تنها قادر است که برای تامین کروموزم جنسی فرزندش یک کروموزمX به او بدهد. اما سلول‌های جنسی مردانه دارای دو نوع هستند. نیمی از آنها حاوی کروموزم جنسیY و نیمی دیگر حاویX است. بنابراین بسته به این‌که کدام نوع اسپرم (حاویX یا‌Y) با تخمک که حاویX است ترکیب شود، جنس جنین مشخص می‌شود. اگر اسپرم حاوی کروموزمY موفق به نفوذ در تخمک شود، جنین پسر خواهد بود و اگر اسپرم حاویX به تخمک وارد شود جنین دختر خواهد بود. در واقع تمام روش‌های توصیه شده برای انتخاب جنسیت فرزند، چنانچه کارایی داشته باشند پیش از وقوع حاملگی موثرند. حتی پس از چند ثانیه از لقاح دیگر نمی‌توان جنسیت جنین را تغییر داد، زیرا بلافاصله پس از ورود اولین اسپرم به تخمک، غشایی محکم در اطراف آن ایجاد می‌شود که اجازه ورود اسپرم دیگری را نمی‌دهد.

دختر و پسرویژگی‌های متفاوت دارند
یکی از مسائل مهمی که سبب تعیین جنسیت جنین می‌شود، ویژگی‌های متفاوت اسپرم‌هاست. به عبارت دیگر اسپرم‌های حاویX که باعث دختر شدن جنین می‌شوند از نظر سرعت حرکت، محیط مناسب زندگی، طول عمر و... با اسپرم‌های حاویY که پسر بودن جنین را سبب می‌شوند، متفاوتند. این تفاوت‌ها در کنار تفاوت‌هایی که در غشای تخمک و شرایط محیطی رحم و بسیاری از فاکتورهای شناخته‌شده و ناشناخته دیگر وجود دارد، جنسیت جنین را رقم می‌زند.
محققان دریافته‌اند اسپرم‌هایی که حاویX هستند، کمی از اسپرم‌هایY بزرگ‌ترند. بنابراین اسپرم‌های X به سبب حجیم بودن، حرکت کندتری دارند. اما از سویی دیگر میزانPH محیط داخلی رحم نیز بر طول عمر اسپرم‌ها اثر می‌گذارد. اسپرم‌هایY در محیط رحم که به طور نرمال کمی حالت اسیدی دارد دوام کمتری دارند. در عوض اسپرم‌های مولد دختر در محیط اسیدی طول عمر بیشتری دارند. اما آیا می‌توان از این ویژگی‌ها برای انتخاب جنسیت جنین بهره گرفت؟

روش‌های تجربی: بیم‌ها و امیدها
ویژگی‌های متفاوت اسپرم‌ها برای ادامه حیات سبب شده است برخی دانشمندان علوم طب و فیزیولوژی با تکیه بر تجربیات علمی خود توصیه‌هایی برای پسردار شدن یا دختردار شدن داشته باشند.
دکتر لاندروم شتلز، برای اولین بار با انتشار یک کتاب روش‌های خاصی را برای انتخاب جنسیت جنین ارائه کرد و پس از آن پزشکان زیادی از این روش‌ها برای زوج‌های راغب بهره گرفتند.
به اعتقاد دکتر شتلز، زمان تخمک‌گذاری مادر و وقوع عمل لقاح نقش مهمی را در تعیین جنسیت فرزند ایفا می‌کند. در واقع روش‌های دکتر شتلز بر پایه تخمین زمان تخمک‌گذاری مادر بنا شده است. او معتقد است اگر لقاح در فاصله کمتر از 12 ساعت از زمان تخمک‌گذاری به وقوع بپیوندد، احتمال پسردار شدن بیشتر است. اما به سب دوام کمتر اسپرم‌هایY دار در محیط رحم که به طور طبیعی اسیدی است، لقاح پس از زمانی بیش از یک روز از تخمک‌گذاری مادر، احتمال دختردار شدن را بیشتر خواهد کرد. اما آنچه اهمیت دارد، دانستن زمان تخمک‌گذاری است که کار ساده‌ای نیست.
از نظر بیولوژی زمان تخمک‌گذاری هر زنی به ویژگی‌های ژنتیکی و نیز اکتسابی وی بستگی دارد و اگرچه طبق یک اصل کلی فیزیولوژیک تخمک‌گذاری در نیمه سیکل قاعدگی (تقریبا 13 تا 15روز پس از اولین روز آخرین قاعدگی) رخ می‌دهد، اما زمان دقیق آن مشخص نیست و تنها با مونیتورینگ دقیق توسط دستگاه اولترا سوند قابل تشخیص است. با این حال پزشکان معتقدند هنگام تخمک‌گذاری دمای بدن زن اندکی بالا می‌رود و با استفاده از این شاهد می‌توان زمان آن را تخمین زد. برای این کار زن باید هر روز دمای بدن خود را بگیرد و آن را یادداشت کند. روزی که دمای بدن وی نیم تا یک درجه زیاد شود، روز تخمک‌گذاری وی خواهد بود.
با این تفاصیل نمی‌توان دقت، خطاهای دید فرد و خطای ابزار سنجش دما را در این روش نادیده گرفت.

رژیم‌های غذایی پیش از حاملگی
یکی از روش‌های پرطرفدار که امروزه به شکلی رایج برای انتخاب جنسیت فرزند تجویز می‌شود، رژیم‌های غذایی خاص است که باید توسط مادر رعایت شود. رعایت رژیم‌های غذایی خاص از سوی مادر باعث تغییر میزان اسیدیته(PH) محیط داخلی رحم می‌شود و این مساله می‌تواند در بقا و فعالیت اسپرم‌هایX وY اثرگذار باشد. با این تفاصیل مصرف برخی غذاها که سبب اسیدی شدن محیط داخلی رحم می‌شود، می‌تواند باعث بقا و فعالیت بیشتر اسپرم‌های حاویX شود و احتمال دختر بودن جنین افزایش یابد. غذاهای حاوی کلسیم و منیزیم مانند شیر و سایر لبنیات، ماهی، میگو، سبزیجات تازه مثل کرفس، پیاز و اسفناج، شکلات، کاکائو، غذاهای شیرین و حذف نمک از غذا و... می‌توانند احتمال دختردار شدن جنین را زیاد کنند.
از طرفی قلیایی شدن محیط رحم باعث دوام و فعالیت بیشتر اسپرم‌هایY و در نتیجه پسردار شدن می‌شود و شاید با مصرف غذاهایی که حاوی میزان سدیم و پتاسیم بیشتری هستند مثل غذاهای نمکین، دانه‌های روغنی، کره، گوشت قرمز و حذف شیر و لبنیات از رژیم غذایی و... بتوان به این هدف رسید.
آنچه در این میان اهمیت دارد، آن است که این رژیم‌ها حداقل باید به مدت 2 ماه پیش از وقوع حاملگی رعایت شوند تا اثرات مورد نظر را بر محیط داخلی رحم بگذارند. اگر برخلاف تمایل زوجین، حاملگی در این مدت اتفاق نیفتد، ادامه رژیم در آینده زن را با کمبودهای تغذیه‌ای روبه‌رو خواهد کرد.
محرومیت از مصرف شیر و لبنیات به امید پسر شدن فرزند، مادر را در آینده با خطراتی همچون پوکی استخوان و... درگیر می‌کند. زیاده‌روی در مصرف غذاهای شور برای پسردار شدن، خطر ایجاد پرفشاری خون و مسمومیت حاملگی و نیز مصرف زیاده از حد شیرینی‌جات می‌تواند منجر به دیابت شود. این خطرات جدی تهدیدکننده جان مادر و کودک هستند و نمی‌توان اهمیت آنها را نادیده گرفت.
استفاده از رژیم‌های سفت و سخت غذایی علاوه بر ایجاد کمبود‌های تغذیه‌ای می‌تواند اثرات روانی نامطلوبی نیز در مادر ایجاد کند. استرس و اضطراب خود یکی از پیامدهای سختگیری در رژیم غذایی است که این مساله نیز در جنسیت جنین بی‌اثر نخواهد بود.

عوامل موثر دیگر
اگرچه بشر با تکیه بر دانش و تجربه توانسته است بسیاری از عواملی را که سبب می‌شود جنین حاصل از لقاح دختر شود یا پسر، بشناسد، اما مطمئنا هنوز در این زمینه سازوکارهایی دخالت دارند که بشر هنوز به آنها واقف نشده است. مکانیسم‌های هورمونی و نقش آنها در تعیین جنسیت جنین امروزه مورد مطالعه دانشمندان قرار دارد.
بارهای الکتریکی خاصی که در سطح غشای تخمک و در سر اسپرم قرار دارند، خود یکی از عوامل مهم سرنوشت‌ساز در جنسیت جنین هستند. در واقع سطوح یونی با بار الکتریکی خاص خود در سطح تخمک و همین‌طور اسپرم می‌توانند در جذب اسپرم‌های دخترزا یا پسرزا نقش داشته باشند.
جالب است بدانید این سطوح یونی در دوره‌های مختلف زمانی تغییر می‌کند. امروزه دانشمندان بر این باورند که سیستم ایمنی هر فرد نیز در تعیین جنسیت کودکش دخالت دارد. شرایط اجتماعی اقتصادی زندگی، شغل و حتی شرایط اقلیمی و آب و هوایی در جنسیت فرزند دخیلند. این عوامل بخصوص در تعداد و کیفیت اسپرم‌ها در مردان اثرگذار خواهد بود. امروزه محققان دریافته‌اند استرس و اضطراب مادر می‌تواند به طور ناخودآگاه سبب دختر شدن جنین شود. از سویی دیگر دانشمندان سوئدی با مطالعه یافته‌های تاریخی تولد و مرگ دریافته‌اند در زمان سختی‌ها مثل قحطی و خشکسالی تعداد دختران به دنیا آمده نسبت به زمان‌های دیگر بیشتر بوده است.

آیا تعیین جنسیت جنین اخلاقی است؟
پیشگیری از به دنیا آمدن نوزادان مبتلا به بیماری‌های ژنتیکی وابسته به جنس، مانند هموفیلی، یکی از مهم‌ترین اهداف انتخاب جنسیت جنین است که البته به روشی مطمئن نیاز دارد. واقعیت آن است که روشPGD به عنوان تکنیکی پیشرفته در دنیا نه تنها می‌تواند امکان انتخاب جنسیت جنین را فراهم کند، بلکه می‌تواند گام بلندی به سوی تشخیص بیماری‌های ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی جنین باشد.
گذشته از بیماری‌های ژنتیکی، انتخاب جنسیت جنین بر اساس تمایل پدر و مادر با موافقت‌ها و مخالفت‌هایی روبه‌روست. مخالفان بر این عقیده‌اند که انتخاب بیشتر یک جنس ممکن است باعث بر هم خوردن تعادل جنسیتی در جامعه شود.
در حالی که متخصصان معتقدند تنها روش‌های مطمئن تعیین جنس جنین می‌تواند شانس صددرصد برای انتخاب را به پدر و مادر‌ها بدهد و تنها تعداد معدودی از زوجین تن به این روش‌های هزینه‌بر و مشکل می‌دهند. به همین سبب با توجه به تعداد اندک آنها چنین خطری جامعه را تهدید نخواهد کرد.
موافقان انتخاب جنس جنین نیز معتقدند یکی از امکاناتی که انتخاب جنسیت فرزند در اختیار جوامع قرار می‌دهد، تنظیم خانواده و کنترل جمعیت است. در بسیاری موارد تمایل به داشتن مثلا یک فرزند دختر در یک خانواده سبب می‌شود بارداری دوم، سوم و... به امید دختر شدن فرزند بعدی روی دهد. در حالی‌که با انجام روش‌های مطمئن انتخاب جنسیت شاید مشکل خانواده در بارداری اول حل شود و بارداری ناخواسته صورت نگیرد.

دکتر شیرین فرجی گودرزی